Akdeniz'in diğer yakası

Programa 2 Mayıs’ta kaybettiğimiz Cezayirli müzisyen Idir’in 1976 tarihli A Vava Inouva adlı parçasıyla başladık. Geleneksel Berberi müziğinin en önemli temsilcilerinden biri olan sanatçı, bir masalı anımsatan bu şarkıyı Kabili bölgesinden çıkan bir başka şarkıcı olan Mila’yla birlikte seslendirmişti. Idir, yetmişli yılların ortasında başlamıştı kariyerine. Bununla birlikte Fransız halkı, Cezayir asıllı şarkıcılarla, altmışların başında, bizim de yakından tanıdığımız bir başka isim sayesinde tanışmıştı. Bu isim Enrico Macias’tı. Enrico'nun babası Sylvain, Musevilerden olduğu kadar Müslümanlardan da büyük saygı gören Arap-Endülüs müziği ustası Cheik Raymond’un orkestrasında keman çalıyordu. Ne var ki bir sembol konumundaki Raymond'un 1961’in ilk aylarında, Cezayir Savaşı sırasında, sokak ortasında öldürülmesi bir anlamda Constantine kentindeki Yahudilerin burayı terk etmek zorunda kalması anlamına gelecekti. Enrico da 1962’de ailesiyle birlikte Fransa’ya göç etti. Kariyeri boyunca Adieu mon pays, Ma patrie, Constantine ve Oranges amères gibi memleketini konu alan pek çok şarkı yazdı sanatçı. 1986’da ise hem ustası hem de kayınpederi olan Cheik Raymond için Mon chanteur préféré – En sevdiğim şarkıcı adlı parçayı yayınladı. Şarkıyı Aşkın Nur Yengi, Seni aldattım adıyla Türkçe sözlerle de seslendirmişti doksanlarda ama orijinalinin içeriğinde hem Cheik Raymond’un kendisi için önemini ifade ediyordu Macias hem de onun repertuarından kısa örneklere yer veriyordu. 

Cezayir popüler müziği, rai’nin temsilcilerinden 1960, Oran doğumlu Khaled; çocukluk yıllarını Nass el Ghiwane ve Jil Jilala gibi Fas orijinli grupların yanı sıra Elvis Presley ve Johnny Hallyday gibi rock’n’roll devlerinin şarkılarını dinleyerek geçirmişti. Müzik kariyerine ilk adımlarını, kabareler ve düğünlerde sahne aldığı Noudjoum el Khams (Beş Yıldız) adlı grupla atan sanatçı, henüz on dört yaşındayken ilk 45’liği Trig el Lici’yi (Lise yolu) kaydetti ve çok geçmeden Cheb Khaled (Genç Khaled) adıyla ülkesi Cezayir’de hatırı sayılır bir popülariteye ulaştı. Raï tarzındaki albümleriyle ismini Fransa’da da duyurmayı başaran genç adam seksenli yılların ortasında çocukluğundan beri hayallerini süsleyen bu ülkeye yerleşme kararı aldı. 1992’de yayınladığı Didi ile Arapça bir şarkının ilk kez Fransız müzik listesi Top 50’a girmesini sağladı. 1995 Şubat’ında düzenlenen Victoire de la Musique töreninde “En İyi Frankofon Şarkıcı” seçildi. Ertesi yıl aynı törende Fransız pop müziğinin o dönemdeki en üretken ismi olan Jean-Jacques Goldman imzalı Aïcha ile bu kez “En İyi Şarkı” ödülünü kucakladı. Sanatçının 1996 tarihli  “Sahra” adlı albümünde yer alan parçanın aynı adlı Türkçe uyarlaması yine o yıl, Mutaf tarafından seslendirilmişti.

Rock, rai ve chaabi gibi türleri bir araya getiren ve bir dönem ülkemizde de oldukça popüler olan Rachid Taha,  memleketi Cezayir’den Fransa’ya on yaşında gelmişti. Bir süre Alsace’da yaşadıktan sonra bir fabrikada işçi olarak çalışacağı Lyon’a yerleşen sanatçı, burada yanına iş arkadaşları Mohammed ve Mokhtar Amini kardeşleri alarak Carte de Séjour adlı grubu kurdu. Seksenli yılların başında Fransa’da, göçmenlere karşı yükselişe geçen ırkçılık hareketine müzikle cevap vermek isteyen Taha, Carte de Séjour 1989 yılındaki Almanya turnesinin ardından dağılma kararı alınca kariyerine tek başına devam etti. 1991’de ilk solo albümü “Barbès”i piyasaya sürdü. Körfez Savaşı’nın devam ettiği günlere denk geldiği için hem radyolar hem de müzikseverler tarafından pas geçilen bu albümü 1995 tarihli “Olé olé” izledi. Sanatçı bu albümde, Cezayir popüler müziği “chaabi”yi elektrogitarlar aracılığıyla rock ve hatta tekno müzikle yoğuruyordu. 1998’de Ya Rayah, Ida ve Menfi gibi popüler Kuzey Afrika parçalarını kendine has boğuk sesiyle yeniden yorumladığı “Diwan” adlı albümü yayınlayan Taha, 2018’de de aramızdan ayrılmıştı. Onun en popüler şarkısı Ya Rayah'ı ilk olarak 1973’te Dahmane El Harrachi seslendirilmişti ne var ki parça, doksanların sonunda Taha’nın yorumuyla dünya çapında popüler oldu. 

Raï müziğinin “Küçük Prensi” olarak da adlandırılan Faudel, henüz on iki yaşındayken arkadaşlarıyla Les Étoiles du Raï adlı grubu kurmuştu. Mahallesinde düzenlenen kutlamalarda Khaled ve Cheb Mami gibi ustaların şarkılarını seslendirdiği bir dönemin ardından eski bir gitarist olan Momo lakaplı Mohamed Mestar ile tanışması, ona yepyeni kapıların açılmasını sağladı. Yavaş yavaş kendine ait bir repertuvar oluşturmaya başlayan Faudel, bir yandan da MC Solaar ve Idir gibi isimlerin konserlerinde açılış sanatçısı olarak boy gösteriyordu. Kuzey Afrika’nın bağrından çıkan raï’yi; new wave, flamenco ve reggae gibi batıya özgü türlerle birleştirerek oldukça modern bir tarz yaratan genç adam, 1997’de ilk albümü “Baïda”yı satışa sundu. Bu albümde yer alan Tellement n’birick (ya da Tellement je t’aime), kısa sürede olağanüstü bir hit parçaya dönüştü. 1998’de de Bercy’de, 1, 2, 3 Soleils adlı gösteride idolleri Khaled ve Rachid Taha ile aynı sahneyi paylaştı. Sanatçı, 2003 yılında Je veux vivre adlı parçayla son büyük çıkışına imza atmıştı.

Zaman zaman ülkemizde de konserler veren 1972 Bab El Oued doğumlu Souad Massi, 1989’dan itibaren bir hard rock grubuyla birlikte sahne almaya başlamıştı. 1991’de ülkede iç savaşın patlak vermesinin ardından başkenti terk edip ailesiyle birlikte Kabylie bölgesine yerleşmek zorunda kalan genç kadın,  1999’da Paris’te düzenlenen Cezayir Kadınları adlı konserde, yapımcıların dikkatini çekti ve ilk albümü "Raoui"yi 2001’de yayınladı. 2003’te de ikinci stüdyo albümü "Deb" çıktı piyasaya. Bu albümde yer alan Ghir enta adlı şarkının ut ve keman tınılarıyla süslü melodisi aslında bize hiç yabancı değil aslında. Belki de bu yüzden Demet Sağıroğlu ertesi yıl parçayı Türkçeye uyarlayıp Korkum Yok adıyla seslendirmişti.

Biraz da Arap ve doğu müziğine ait melodilerin Fransız popüler müziğine olan etkilerine göz atarsak; Fransız halkının bu tip müziklerle altmışlı yıllarda Enrico Macias aracılığıyla tanıştığını belirtmiştik. Yine aynı dönemde Dario Moreno, Bob Azzam ya da Dalida gibi farklı kökenlerden gelen isimlerin şarkılarında da rastlamak mümkündü bu tarz tınılara.  Seksenlerle birlikte Fransız sanatçılar da oryantal ritimlere yer verdikleri şarkılar seslendirmeye başladılar. Örneğin, 1984’te Gilbert Bécaud, sözleri Pierre Delanoë imzalı Mustapha Dupont adlı şarkıda, farklı ülkelerde doğan ama hepsi Fransız kimliği altında birleşen kişilerden bahsediyor ve ırkçılıkla inceden inceye dalgasını geçiyordu.  Bundan bir yıl sonra bu kez Jean Ferrat, Vipères lubriques adlı parçada; maddi ve manevi tüm tabuları doğu ritimleri eşliğinde adeta kılıçtan geçiriyordu. 1988’de piyasaya çıkan Le nougat'da, bu kez Brigitte Fontaine oryantal melodilerden son derece esprili şarkı sözleri eşliğinde faydalanmıştı. Bu şarkı sayesinde kariyerinde yeni bir sayfa açılmıştı hatta sanatçının. 1999 tarihli Au café des delices adlı parçadaysa Cezayir asıllı Patrick Bruel, Tunus’tan bahsediyordu bize oryantal ezgiler eşliğinde. Casablanca doğumlu Alain Suchon ise, 2008’de yayınlanan Sidi Ferouch adlı şarkısında Cezayir’in Akdeniz kıyısındaki aynı adlı kasabadan söz ediyordu müzikseverlere. Jane Birkin de, iki binli yılların başında çıktığı Arabesque adlı turnede, çoğu Serge Gainsbourg imzalı parçaları Arap melodileri eşliğinde yeniden yorumlamıştı. 

Geçtiğimiz günlerde aramızdan ayrılan Idir, 2017’de; Charles Aznavour, Maxime Le Forestier, Francis Cabrel ve Gérard Lenorman gibi Fransız meslektaşlarıyla yaptığı düetlere yer verdiği “Ici et ailleurs” adlı albümü yayınlamış, albümde bu isimlere ait parçaları hem Fransızca hem de kendi dilinde yorumlamıştı. Bu çalışmasında, Bernard Lavilliers ile birlikte, onun ünlü şarkılarından On the road again’i de seslendirmişti sanatçı.